Łemkowski styl budownictwa cerkiewnego powstał w wyniku przenikania kultury Wschodu i Zachodu i jest niespotykany poza obszarem zamieszkiwanym przez Łemków. Pierwsze wzmianki o cerkwiach w łemkowskich wsiach pochodzą z Krempnej (1507) i Tylawy (1537). W XVI w. istniały także cerkwie w Daliowej, Myscowej i Zyndranowej. Cerkiew budowano na ogół kilkadziesiąt lat po założeniu miejscowości, gdy liczba mieszkańców wystarczała do utrzymania obiektu i duchownego. Do końca XVII w. większość wsi miała już swoje cerkwie. Z tego stulecia pochodzą świątynie, które utrzymały się do dnia dzisiejszego, lub istniały jeszcze w XX w.
W szesnastym stuleciu budowano cerkwie bez wieżowe, trójdzielne, na planie podłużnym. Najszerszą i najwyższą częścią była nawa, a wszystkie trzy części przykrywały łamane dachy.
Na przełomie wieków XVII i XVIII kościół greckokatolicki na dobre zadomowił się w Beskidzie Niskim, wtedy też ukształtował się styl klasycznej cerkwi łemkowskiej. Do tradycyjnego podłużnego korpusu cerkwi dodano wieżę na podobieństwo kościelnych wież słupowych z nadwieszoną izbicą (do budowli nowo wznoszonych lub już istniejących), a całość zwieńczono barokowymi, ośmiobocznymi hełmami. Z tego okresu pochodziły najpiękniejsze budowle, np. w Kwiatoniu (ok. 1700 r.), oraz nieistniejące już w belkach zrębu babińca cerkwii w Kwiatoniu. Przez cały XVIII w. powstawały cerkwie o architekturze zgodnej z świeżo powstałym stylem. Najciekawsze cerkwie z tego okresu powstały w Tyliczu (1743 r.), Świątkowej Wielkiej (1757 r.), Ropkach (1759 r. - skansen w Sanoku), Świątkowej Małej (1762 r.), (1796 r.), Wołowcu.
Pod koniec XVIII w. zaczęto upraszczać konstrukcję zrębów kryjących cerkiew: zamiast załamań zaczęto stosować gzymsy i daszki, wieża nie obejmowała babińca ale dostawiana była z boku, co pozwalało na zwiększenie wnętrza świątyni. Przykładem mogą być obiekty we wsiach: Piorunka (1798), Pielgrzymka (koniec XVIII w.), Brunary (1831), Leszczyny (1835), Skwirtne (1837), Kotań (1841), Bartne (1842), Berest (1842), Hańczowa (pierwsza połowa XIX w.), Kunkowa (1868).
Na wschodniej Łemkowszczyźnie powstały w kilku wsiach cerkwie bez wieżowe na planie podłużnym. Każda z ich trzech części przykryta była była dachem zwieńczonym pseudo latarnią. (najwyższy znajdował się nad nawą). Do dziś zachowały się jedynie cerkwie w Komańczy (1802), Rzepedzi (1824) i Turzańsku (1803). Brak niestety informacji o wcześniejszym stylu budowania cerkwi w dolinie Osławy.
W XIX w. pojawiły się kolejne uproszczenia. Tradycyjna trójdzielność zaznaczona była z zewnątrz jedynie hełmem lub ślepą latarnią, np. w Ropicy Ruskiej (1813), Polanach koło Krynicy (1820), Nowicy (1843), Przegoninie (1902, dziś Bodaki). Często uproszczenia te wprowadzono przy okazji remontu cerkwii osiemnastowiecznych, np. Śnietnica (1755 r., remont w poł. XIX w.), Przysłup (1756 r., remont w 1897 r.), Banica (poł. XVIII w., remont 1898 r.), Zdynia (1786, remont końcem XIX w.). W stuleciu tym pojawiły się też wzory austriackie, z prostopadłościenną wieżą na belkach stropu babińca (np. Zawadka Rymanowska - 1856, Radoszyce - 1868, Szczawne - 1888). Ciekawym zjawiskiem były też cerkwie drewniane z murowanym prezbiterium. Do dziś przetrwała tylko w Chyrowej (1770) budowla tego typu, choć podobnie wyglądała dawna cerkiew w Polanach.
Murowane cerkwie były nieliczne, ich architektura przypominała w dużym uproszczeniu styl drewniany, wszystkie miały kalenicowe dachy zwieńczone barokowymi hełmami i wieżę nad wejściem. Najstarsza, z końca XVII w. znajduje się w Trzcianie, inne tego typu powstały w Tylawie (1787), Bielicznej (1796), Blechnarce (1801), Małastowie (1806), Woli Niżnej (1812), Smerekowcu (1818), Króliku Wołoskim (1843), Izbach (1886).
Cerkwie wieku XX
         Wiek XX przyniósł kolejne zmiany. Murowane cerkwie z typową dla tego okresu centralną kopułą powstały w Polanach (1900), Bednarce (1901) i Pętnej (1916). Niespotykaną formę miała, niestety nie istniejąca już dzisiaj a zbudowana w 1914 r. cerkiew w Klimkówce. Zniszczono ją wraz z całą wsią podczas budowy zalewu. Na fali rodzącej się ukraińskiej świadomości zaczęto wznosić też cerkwie w stylu huculskim uważanym za narodowy styl ukraiński. Niemal wierna kopia huculskiej cerkwi powstała w Gładyszowie (1938). Świątynię nawiązującą do tego stylu, na planie krzyża, z jedną kopułą, wzniesiono też w Daliowej (1933) a z trzema kopułami w Krzywej (1924). W okresie międzywojennym nowe cerkwie powstały także w Rozstajnem, Kamionce, Żydowskiem, Lipowcu, Jasielu, nie wiadomo jednakże nic o ich kształcie architektonicznym. Oryginalną architekturą odznacza się też cerkiew w Rozdzielu (1927). Imponujących rozmiarów świątynia nawiązująca do architektury łemkowskiej, powstała w Krynicy - Wsi.
Ogółem przed II wojną na terenie Łemkowszczyzny istniało ok. 150 cerkwi greckokatolickich. Po wysiedleniach cerkwie rozbierano z przeznaczeniem na budulec lub opał. W ten sposób zniszczono większość z nich na wschodnich krańcach Beskidu Niskiego, na zachodzie, stosunkowo szybko zasiedlonym ponownie, zachowało się ich więcej. W latach powojennych zbudowano trzy nowe cerkwie - w Zyndranowej (1985), Komańczy (1988) i Krynicy (1996). Obecnie istnieje na Łemkowszczyźnie około 70 cerkwi, z tego 22 służą wiernym prawosławnym bądź greckokatolickim, pozostałe pełnią rolę kościołów rzymskokatolickich.
Należy wspomnieć o cerkwiach powstałych w czasie przechodzenia Łemków na prawosławie, po tzw. "schizmie tylawskiej". Najczęściej były to budynki prowizoryczne a większość z nich rozebrano po 1947 r. Wzniesiono je w miejscowościach: Banica koło Gładyszowa, Bartne, Ciechania, Czarne, Długie, Grab, Izby, Kotań, Lipowiec, Mszana, Polany, Przegonina, Radocyna, Świątkowa Wielka, Świerzowa Ruska, Tylawa, Wilsznia, Wołowiec, Żydowskie. Do dziś przetrwały jedynie dwie, w Bartnem i Przegoninie (Bodaki).
Otoczenie i wnętrze
          Cerkwie z reguły lokowane były na miejscu wyniosłym, zwykle otaczał je krąg drzew, nierzadko także ogrodzenie z kamienia, lub drewnianych bali z gontowym daszkiem. Na teren cerkwi wchodziło się przez drewnianą lub kamienną bramę. Często przy cerkwi można spotkać kamienne krzyże, są to miejsca pochówku księży bądź członków ich rodzin. Warto także zwrócić uwagę na krzyże wieńczące dachy cerkwi. Wykonane są one z trzech równolegle ułożonych żelaznych prętów, przy czym charakterystyczną cechą było zwielokrotnienie motywu krzyża poprzez umieszczenie na końcach ramion kilkunastu a nawet kilkudziesięciu małych krzyżyków. Są to niepowtarzalne arcydzieła kowalskiej roboty, nie sposób znaleźć dwóch identycznych egzemplarzy.
Ważne miejsce w liturgii wschodniej zajmuje ikona, będąca uosobieniem nadprzyrodzonej rzeczywistości, ukazująca wiernym obecność Chrystusa, jego Matki i świętych Pańskich. W cerkwiach z przegrody oddzielającej nawę od prezbiterium utworzono ikonostas, którego najważniejszymi elementami są cztery wielkie ikony przedstawiające: wezwanie cerkwi, Chrystusa Nauczającego, Maryję z Dzieciątkiem i świętego szczególnie czczonego w danym regionie. Między ikonami Chrystusa i Maryi znajdują się carskie wrota - brama otwierana tylko na czas Liturgii i ukazująca wiernym widok na ołtarz. Nad carskimi wrotami znajduje się Mandylion, czyli Spas nierukotworny (nie ludzką ręką stworzony obraz Zbawiciela), ponad nim zaś rząd tzw. prazdników - ikon przedstawiających święta cerkiewne. Na środku widniejące ikona Ostatniej Wieczerzy. Powyżej znajduje się ikona Deesis - modlitwy błagalnej, po obu jej stronach zaś ikony dwunastu apostołów. Najwyższą kondygnację stanowi Ukrzyżowanie w otoczeniu proroków Starego Testamentu.

źródła:
Internet
Własne